از گذشته های دور اهمیت به آب با فرهنگ غنی
ایران باستان آمیخته بودبه طوری که به آب به
عنوان عنصر پاکی توجه ویژه ای داشتند.
همین موضوع باعث شد تا در ایران سازه های
آبی بسیاری از آن زمان برای ما به یادگار بماند،
این سازه های آبی منحصر به دوره مشخصی از
تاریخ نیستند. به صورت کلی فرهنگ ایران باستان
بر پایه احترام به عناصر طبیعت می باشد.
درباور ایرانیان باستان آب سرچشمه حیات
وبه عنوان دومین عنصرمهم از هفت آفریده اصلی
درجهان است. جایگاه آب برای ایرانیان به اندازه ای
بود که توجه به عدم هدر رفت آب را ملاک اصلی
برای ساخت سازه های آبی قرار می دادند.
یکی از مواردی که باعث به وجود آمدن این
سازه های بزرگ آبی در ایران شده اقلیم خشک
و بیابان های وسیع می باشد، به طوری که تامین
آب آشامیدنی مورد نیاز برای مردم از دغدغه های
اصلی تمام ایرانیان بوده است.
يكي از قديميترين فاضلابهاي كشور در
تخت جمشيد (پارسه)پيدا شده است.
به اين ترتيب كه آبهاي ناشي
از بارش باران و نيز آبهايي كه از كوه جاري
ميشدند از طريق ناودانهايي در درون
سنگها به پايين ميآمدند. درواقع، آبها از
كوه رحمت و صفهي تخت جمشيد
از طريق كانالهايي كه ايجادشده بودند،
به خارج ازمحوطه هدايت می شدند.
در چغازنبيل (دوراونتاش)
يكی از قديمی ترين سيستمهای آبرسانی وجود
دارد،فاضلاب به مفهوم آنچه امروز می شناسيم
درتپه حسنلو و پيش از آن، در مليان كه دورهي آغاز
عيلامي و عيلام ميانه رادربرمي گيرد و سپس در تپه
يحيي شناسايي شده است.با اين حال، مهمترين
و پيشرفتهترين سيستم را در شهر سوخته ميتوان
ديد كه قدمت آن به 2500 سال پيش از ميلاد ميرسد.
درمحوطهها وتپههاي ديگري مانند گودينتپه
تنبوشههايی باكاربري فاضلاب و دفع آب پيداشدهاند؛
ولي با آغاز دورهشهرنشينی،مردم دريافتندكه فاضلاب
بايد نظام بهتري داشته باشد و نميتوان آن را در معابر
رها كرد. بر اين اساس، در تپه حسنلو و شهر سوخته
رديفهاي پيوسته و منظمي از تنبوشهها كشف شدند.
بهطوری كه اكنون قديمی ترين سيستم اصولي فاضلاب
شناختهشده در ايران را در شهر سوخته ميبينيم.
چنين سيستمهايي در كشورها و تمدنهاي كهن ديگر نيز
وجود دارد. در مصر باستان نيز چنين چيزي وجود داشت،
ولي درهند استفاده از اين روش دفع آب، همزمان با ايران
آغاز شد و در شهرهاي تمدن سند باستان، سيستمهای
پيشرفته جمعآوری آب وجود داشت.
ايرانيان، نخستين کساني که لوله کشي آب داشتهاند!
از آنچه که از دوران ساسانيان به جا مانده است؛
مي توان به خوبي دريافت که در اين دوران توجه
ويژهاي به آبرساني کشاورزي و شهري شده است،
اين در حالي است که متاسفانه
کارهاي مهم پژوهشي در نشان دادن پيشرفتهای
دوران ساسانيان انجام نشده است؛ يکی از
دستاوردهای ارزشمند ساسانيان در زمينه فناوري
که حتي امروز نيز تحسين برانگيز است،
« لوله کشي آب شهری و کشاورزی» بوده است
که شايد برای نخستين بار در جهان پديد آمده
باشد.ايرانيان از گذشتههاي دور از لوله کشی
آب آشاميدنی بهرهمند بودهاند؛با اين سيستم
لوله کشی، آب آشاميدنی به درون خانهها آورده
ميشد. بايد اذعان داشت که لوله
کشی آب در دوران ساسانيان بر پايه يافتههای
بسيار پيشرفته دانش آن روز انجام گرفته است.
مردم در دوران ساسانيان با اين فناوری،
چشمههايی که در پايين شهرقرار داشته اند
را لايروبي کرده و با ايجادحفره، آن را با ساروج
اندودميکردهاند و درست همانگونه
که امروزه با لولههاي فلزی انجام ميشود،
آب چشمهها را به سمت شهر ميآوردهاند.
آنگاه به جاي اتصالها و يا جوشکاري امروزی
برای چسباندن لولهها به هم، روش اتصال
لولههای سفالی از راه ساخت جفتی نرو ماده
انجام ميگرفته است.آنها پس از اتصال تنبوشههاي
نر و ماده، دور آنها را
با ساروج که مادهای ساخته شده از آهک، گچ، سفيد
تخم مرغ و چيزهای ديگر بود، می پوشاندند.
اين کوزههای سفالی به شکل ويژهای اتصال يافتهاند.
جالب اينکه چون در بعضي مکان ها خانهها در بلندی
جای داشتند، لولهکشي ستايش انگيزي به شکل
مارپيچ انجام گرفته که برپايه دانش مهندسی پيشرفتهای
بوده است.اين لوله کشي به گونهاي بوده تا از لحاظ
آسايش و دسترسی به آب هيچ گونه دشواري نباشد.
در اين نوع لوله کشي هنگام برداشت از آب بهجای
استفاده از شير و فلکههاي امروزي يک ابزار چوبي
بهکار برده ميشدکه مانند چوب پنبه بكار گرفته شده
در بطريهای امروزی بوده است. نمونه شگفت
انگيزي که نشان دهنده لوله کشی کوزهای برای آبياری
کشاورزی، در روستاي پيروزآباد اسلام آباد
غرب است، در واقع فناوری بکار رفته در دوران
ساسانيان را به تصويرميکشد و اين واقعيت
را نشان مي دهد که بی گمان،
دوران فرمانروایی حدودچهار صد ساله اين خاندان ايران،
سرآمد پيشرفت کشاورزی در دوران باستان بوده است
سیستم آبرسانی شوشتر
یکی از جالب ترین سیستم های آبرسانی جهان، واقع
در شهر باستانی شوشتر می باشد که از آن برای
آبرسانی به مناطق کشاورزی و آب مصرفی
استفاده می شد.اما جالب است که بدانید برای
ساخت این شاهکار تاریخی از هیچ گونه ابزار
مدرنی استفاده نشده است. این سیستم
کاملا دقیق و پیچیده در زمان هخامنشیان و
توسط داریوش بزرگ ساخته شده است.
در ساخت این سازه، علاوه بر اینکه به کاهش مصرف
آب توجه ویژه ای شده است پل و دروازه هایی
برای جلوگیری از ورود دشمنان به شهر ساخته
شده است. اصلی ترین قسمت این سازه بر اساس
کانال های زیرزمینی و قنات ساخته شده و در
نهایت به آب انبارها،عمارتها و آسیابهای آبی
متصل میشوند. در ساختار بنای تاریخی شوشتر
موارد بسیاری برای اهداف کاملا مشخص مثل آب
مصرفی خانواده ها و تامین آب موردنیاز برای
کشاورزی در نظر گرفته شده است. علاوه بر این
آب کافی برای استفاده مردم در زمان جنگ که نیاز
به بسته شدن دروازه های شهر بود در این
سازه ها وجود داشت. اما در ادامه باید بدانید
که متاسفانه در قرن نوزدهم این اثر تاریخی
تخریب و بعدها در دوره ساسانیان توسط
سربازان رومی که در اسارت پادشاه ساسانی بودند
تعمیر شد. به طوری که پادشاه ساسانی به سربازان
دستور ساخت مجدد این بنای تاریخی را بر اساس
ساخت یک آبراهه و دو آب بند داد و این موضوع
کاملا هدفمند برای کنترل آب ورودی به شهر
انجام شده است. این سیستم کاملا پیچیده شامل
بخش های مختلفی مانند پل ها،
بندها و سدها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و
تونل هاست.این موضوع باعث شده است تا
باستان شناس مشهور فرانسوی
بعد از سفر به ایران عنوان کند که ” این سازه،
از بزرگ ترین مجموعه های صنعتی قبل از وقوع
انقلاب صنعتی در اروپا است.
” علاوه بر این سازمان یونسکو این مجموعه را یک
شاهکار خلاق عنوان کرده است و به لزوم حفظ
و بقای آن تاکید زیادی دارد.از اصلی ترین نکاتی که
در ساخت سازه های شوشتر می توان
به آن اشاره کرد مسدود کردن رود گرگر است
تا آب به سطح لازم برای مصرف ساکنین برسد.
از دیگر مواردی که باعث اهمیت سازه آبی شوشتر
می شود تاثیر بسیار مهم این سازه در تعدیل آب و
هوای شهر است و از دقیق ترین سیستم های
آبرسانی در سراسر جهان محسوب می شود.
ایران دارای 36300 رشته قنات است که نمادی از
مدیریت هوشمندانه منابع آب در ایران باستان
هستند؟ اهمیت این موضوع زمانی مشخص
می شودکه بدانید تعداد قنات های ایران بیشتر
از تمام قنات های موجود در سایر نقاط جهان است.
البته به این نکته هم توجه کنید که ساخت قنات از
فناوری های شگفت انگیز
منحصر به ایران در گذشته بوده است.
بلده یکی از
بزرگ ترین و مهم ترین قنات های ساخته شده در
ایران واز خدمات شیخ بهایی در دوره صفوی محسوب
می شود.این قنات به تنهایی بخش زیادی
از آب مورد نیاز برای کشاورزی و باغداری را فراهم می کند.
قنات بلده به عنوان یکی از میراث های جهانی یونسکو
و از نمونه های برجسته معماری ایران در سراسر جهان
شاحته شده است. این قنات نشانگر خلاقیت بی مانند
ایرانیان درگذشته و در کنار این توجه آن ها به عدم
هدر رفت آب می باشد. ساخت قنات بلده که یکی از
شکوهمندترین مهندسی های ایران
در گذشته است تاثیر باور نکردنی را برای کنترل و مدیریت
منابع آب در شهر فردوس داشت.
سد تاریخی کریت
در گذشته از این سد برای مهار سیلاب استفاده
میشد واز مهم ترین نکات در این زمینه،ساخت
آن با استفاده از وسایل ابتدایی است. یکی از
ویژگی های سد کریت،قوسیبودن آن برای
مقاومت بیشتر در برابر عواملی مثل زلزله و
سایر حوادث طبیعی است. در بدنه سد از
دریچه ومجرایی برای انتقال آب به پشت سد
استفاده شده اما در موردزمان ساخت این سد
اطلاعات مشخصی وجود ندارد،
براساس گفته برخی افراد مثل پروفسورهانری گویلو
که به مدت 30 سال تحقیقات گسترده ایی رادرزمینه
نحوه ساخت قنات های ایران انجام داده زمان ساخت
آن به دوران مغول برمی گردد. سد کریت بسیار قدیمی
و توسط زرتشتی ها در دوران پیش از اسلام ساخته شده
و بر اساس مطالعه بقایای آن می توان به این مسئله
پی بردکه ساخت آن متعلق به700سال پیش است.
کریت یکی از الگوهای سدسازی در جهان می باشد
که عده ای آن را به عنوان یکی ازشگفت انگیزترین
دستاوردهای قرون وسطی در جهان معرفی می کنند.
از دیگر نکات مهم برای ساخت سدکریت این است که
بعد از احداث،هزینه های مالی ناشی ازسیلاب ها
بسیار کاهش پیدا کرد و نیاز به تاسیس سیستم
تخلیه سیلاب وجود
نداشت. قابل ذکر است که سد کریت با وجود این
که با استفاده از ابزارهای کاملا ابتدایی ساخته شده
در برابر عوامل مختلفی مثل سیلاب و زلزله کاملا
مقاوم است. اهمیت این موضوع بعد از خراب
شدن تعدادی از سدهای دوره معاصر در برابر
بارندگی های ناچیز مشخص شد.
مجموعه تاریخی عباس آباد
ساختار این مجموعه به این صورت است که
شاه عباس با احداث سد، دریاچه ای را برای
مدیریت آبرسانی ایجاد کرده است.
ساخت این مجموعه باعث شد که آب های
زمستانی دراطراف با استفاده از کانال هایی
جمع آوری شده و در تابستان برای آبیاری
کشاورزی مورد استفاده قرار بگیرند.این دریاچه
از اولین دریاچه های مصنوعی می باشد که
درایران ساخته شده است.
سد دریاچه در این مجموعه با گنجایش 600
هزار متر مکعب و از نوع مخزنی است که
نمونه ای از آثار تاریخی و فرهنگی ایران در
دوره صفویه می باشد.
در این سد سه دریچه خروجی قرار گرفته
و منبع تامین کننده آب مخزن سد، آب
سرچشمه می باشد.
از مهم ترین نکات در ساخت سد مجموعه
عباس آباد این است که هرگاه آبگیری در مخزن
سد به حداکثر می رسید و در واقع انرژی
پتانسیل آب به سد فشار وارد می کرد آب را
از دریچه های خروجی تخلیه نمی کردند تا باعث
تخریب سدنشود. در این مواقع آب را به تونل های
زیرزمینی در قسمت پایین دست سد منتقل می کردند.
این موضوع باعث می شود تا علاوه برذخیره حداکثری
آب، فشار از دیوارههای سدبرداشته شود و در برابر
عوامل مختلف کاملا مقاوم باشد.در این مجموعه علاوه
بر توجه به عدم هدر رفت آب از انرژی آب بیشترین
استفاده را با احداث آسیاب های آبی شده است.
مواردی که بررسی شد تنها تعدادی از سازه های
آبی ایران در دوره باستان هستند و نکته بسیار مهم
برای ساخت تمام این سازه ها توجه به عدم هدر
رفت آب است.به صورتیکه بر پایه ذخیره حداکثری آب
و بیشترین استفاده از آن دربخشهای مختلف مثل آبیاری
ساخته شده اند. موضوعی که اگر درساخت بناهای امروزی
و معماری نوین به آن توجه می شدمی توانست در زمینه کنترل
و مدیریت بحران آب در ایران کمک بسیار مطلوبی را داشته باشد.
نخستین بار در سال ۱۳۰۱طرح احداث شبکه های لوله کشی
آب شرب شهرهای ایران بررسی شد و بخشی از شهرهای
آبادان،مشهد وبیرجند لوله کشی شد.
اولین سازمان آب رسانی شهری در ایران بنگاه مستقل
خیریه آب لوله بیرجند بود که در سال ۱۳۰۲با احداث وبهره
برداری یک رشته لوله به طول۹کیلومتر و یک منبع وقنات
تامین کننده آب،فعالیت خودراآغازکرد.
پیش از فعالیت موسسه آب بیرجند،آب مورد نیاز ساکنان
این شهر چون دیگر شهرها از آب انبارهایی تامین
می شد که افرادخیر ونیکوکار در شهرها بنا می کردند.
آب انبارهای شهر بیرجند را با آب قنوات آبادی های دامنه کوه
باقران پر می کردند.فکراحداث شبکه لوله کشی وتامین آب
سالم وبهداشتی برای مردم شهر در پایان جنگ جهانی اول
مطرح شدودر اجرای این طرح از لوله هایی که ارتش انگلستان
برای لوله کشی کمپهای نظامی خود به منطقه سفیدابه
واقع در۲۵۰کیلومتری بیرجندونقاط دیگر آورده وبلااستفاده
مانده بود استفاده شد.برای تامین آب مورد نیاز،بعضی از مالکین
سهم خودازقنات علی آباد را واگذار کردند و با همت معتمدین
و مسئولین شهر کمیسیون لوله کشی تشکیل و برای احداث خط
لوله و منبع اقدام به جمع آوری اعانه کرد.
رشته لوله ای که آب قنات را به شهر بیرجند می آورد۹کیلومتر
طول داشت.
در مرتفع ترین نقطه شهر آب را به داخل منبع می ریخت و از
آنجا آب سالم با دو رشته لوله که درمسیر آن شیرهای برداشت
نصب شده بود در دسترس مردم قرار می گرفت.
در تهران آب مشروب اهالی قبل از احداث شبکه لوله کشی
با ابتدایی ترین روش های استحصال آب یعنی از طریق
۴۸رشته قنات وقفی و خصوصی تامین می شد.
محل ظهور قنات ها از محل سکونت و زیستگاه های مردم
دور بود،به همین دلیل،فرسنگ ها فرسنگ،گذرگاه های
آبی برای انتقال آب بنا می شد تا آب به محل زندگی می رسید.
آب در مسیر طولانی خود،پس از گذشتن از نهرها و
گذرگاه های آبی روباز، با انواع آلایش ها و ناپاکی ها
برخورد کرده وبا انواع ضایعات مواد پاک کننده و شو ینده ها
و سیاهی و دوده ظرفها و خاکروبه خانه ها،زباله ها و لاشه
حیوانات و سایر آلودگی ها، مخلوط می شد و سرانجام به آب
انبارهای خانگی می رسید. آب انبارهاآن زمان یا عمومی
بودند ویاخصوصی.آب انبارهای عمومی بزرگ تر بوده و دارای
پله های زیادی بودند(گاه تا ۴۰پله) در بعضی از آب انبارها به
کیفیت توجه می شد ودر این آب انبارها مقادیری آهک،
خاکستر،ذغال برای تصفیه و
ته نشینی مواد معلق به آب اضافه می کردند تا در جهت
بهداشتی بودن آب اقدامی کرده باشند.
سال های متمادی آب تهران از طریق قنوات تامین می شد
اما افزایش روز افزون جمعیت شهر و همچنین شیوع
بیماری های ناشی از نوشیدن آب آلوده،مسئولان را به فکر
انداخت و از سال۱۳۰۱به بعد متوجه شدند که تنها راه برطرف کردن
مشکلات آب تهران،لوله کشی آب مصرف شهر و جلوگیری
از اتلاف آن است.در سال ۱۳۰۶عملیات احداث مجرای رودخانه
کرج به تهران آغاز شد وعملیات اجرایی این طرح از روستای
“بیلقان کرج”تا”جمشیدآباد”تهران به طول۵۳کیلومتر۴ماه طول
کشید.۲۰کیلومتر از این مسیر
را کانال کشی کرده بودند اما این آب در مسیر هرز
می رفت وانواع آلودگی را دربرداشت.درسال۱۳۳۰طرح اول
لوله کشی آب تهران براساس جمعیت۹۰۰هزارنفرجمعیت
این شهراجرا شد.درمحاسبات تامین وبرداشت آب از رودخانه
کرج میزان مصرف آب برای هرنفربین۱۵۰تا۳۰۰لیتردرشبانه
روزی درنظر گرفته شده بودوبرای آبگیری هرهکتار درختکاری
اراضی نیم لیتر درثانیه آب محاسبه شده بود.ظرفیت دو لوله
آبرسانی از محل آبگیر بیلقان رودخانه کرج تا اولین تصفیه خانه
آب واقع در منطقه جلالیه ۲۵۶۰۰۰مترمکعب در شبانه روز تعیین شده بود.